پیشگیری و کنترل حریق

امروزه حریق و راه‌های پیشگیری و کنترل آن موضوع بسیار مهمی است که آن را به همه انسان‌ها آموزش و تعلیم می‌دهند. با گذشت زمان همه مي‌دانيم که دنياي پيشرفته صنعتي مديون آتش می‌باشد.

آتش گرما مي دهد روشني مي بخشد، كوره‌هاي صنايع را داغ مي كند، پخت و پز را آسان مي كند و بطور كلي مي توان گفت بدون آتش زندگي خيلي سخت و مشكل، صنايع و كارخانجات تعطيل و برگشتن جامعه به زمان عصر حجر خواهد بود.

بنابراين مي بينيم كه آتش خدمت بزرگي به دنيا و جهان بشريت كرده و به همين لحاظ از قديم الايام مورد توجه و احترام بشر قرار گرفته است ولی در کنار مهم بودن آتش نباید حریق و راه‌های پیشگیری و کنترل آن نادیده گرفت.

ضرب المثلي است كه مي گويد آتش خدمتگزار خوبي است اما ارباب بدي است، يعني هر كجا كه ما خطر آتش را جدي نگـيريم و يا آگاه به خطرات آن نباشيم هر لحظه ممكن است حريقي رخ دهد و هر آنچه را در پيرامون خود دارد بسوزاند.

خطرات حريق و راه‌های پیشگیری و کنترل آن همواره متناسب با پيشرفت‌هاي تكنولوژي منحنی صعودي مي‌پيمايد، لذا پيوسته بر تعداد و شدت حريق‌ها و انفجارات و در نتيجه بر مقدار خسارات و تعداد تلفات و جراحات به مراتب افزوده مي‌شود و دانش بشري با وجود قرنها تلاش پيگير راه حل قاطعي براي خنثي كردن كامل حريق و انفجار نيافته است.

شناخت عوامل بوجود آورنده

اما بررسي آمارهاي دقيق حريق توسط كشورهاي پیشرفته ثابت نموده كه بيش از 75 تا 80 درصد حريق‌ها قابل پيش بيني و پيشگيري مي‌باشد و در صورت استفاده صحيح از ادوات و تجهيزات آتش نشاني عصر حاضر و آموزش و تمرين واقعي كافي و مداوم درباره حریق و راه‌های پیشگیری و کنترل آن مي توان خسارات و تلفات حريق‌هاي غير قابل پيش بيني را نيز به حداقل ممكن كاهش داد.

حريق و راه‌های پیشگیری و کنترل آن، كه از يك قرن پيش ضرورت آنها كاملاً احساس شده است و منجر به ايجاد رشته مهندسي حفاظت از حريق گرديد كه همواره وسعت معلومات و اهميت آن به سرعت افزایش یافته، زيرا بايستي با تكنولوژي روز همگام شود و با تهيه و تدوين انواع آئين نامه‌ها و استانداردهاي معتبر و رعايت و اجراي آنها در مورد حریق و راه‌های پیشگیری و کنترل آن تا جايي كه ممكن است از بروز حريق‌هاي احتمالي كاسته شود.

حريق ممكن است به هر نوع ساختمان، تأسيسات يا کارگاهی حمله ور شود، هيچ خانه، مدرسه، اداره، كارخانه، آزمايشگاه،‌ بيمارستان، انبار، جنگل، مزرعه،‌ كشتي، هواپيما،‌ قطار، خودرو و… نيست كه از خطر آتش سوزي مصون باشد.

اگر چند سال در بناي معيني حريق رخ ندهد علامت مصون بودنش از حريق نيست همانطور كه اگر چندين سال شخص بيمار نشود دليل مصون بودنش از بيماري نمي تواند باشد. پس آتش سوزي جنبه عمومي داشته در هر جا و براي هركس امكان اتفاق دارد و اغلب متضمن خسارات سنگين مالي و تلفات و جراحات جاني است. بايد در نظر داشت كه حفاظت از حریق و راه‌های پیشگیری و کنترل آن به هيچ وجه در انحصار سازمان‌هاي آتش نشاني و يا واحدهاي آتش نشاني نمي باشد.

اينها اگر به وظايف خود خوب عمل كنند و وسايل كافي محصول تكنولوژي روز در دست داشته و آموزش و تمرين صحيح و مداومي دارا باشند تنها كمك كار خواهند بود و حفاظت اصلي با خود اشخاص و صاحبان صنايع و حرف و مديران سازمان‌ها و دستگاه‌هاي مختلف دولتي و ملي است.

پیشگیری و کنترل حریق (خاموش كردن و جلوگيري از آتش سوزي)

آتش از تركيب سريع اكسيژن با اجسام، مايعات و گازهاي سوختني در درجه حرارتي خاص كه درجه اشتعال ناميده مي شود بوجود مي آيد. پس از اشتعال، عمل سوختن يا احتراق ( كه خود توليد حرارت مي كند )‌ ادامه مي يابد تا جسم تماماً سوخته شود، به بيان ديگر مي‌توان گفت كه اجسام و مايعات در اثر حرارت به گاز تبديل شده و گازهاي گداخته در اثر تركيب با اكسيژن توليد شعله مي كنند.

اگــــر از تركيب اكسيژن و مواد سوختني ( كه سوختن ناميده مي شود ) جلوگيري كنيم و يا اگر درجه حرارت سوخت را در سطحي پايين تر از درجه اشتعال حفظ كنيم، آتشي به وجود نخواهد آمد و نيز اگر در حالت احتراق به طريقي از فعل و انفعال‌هاي زنجيره اي خودكار احتراق ممانعت كنيم آتش خاموش خواهد شد.

پس به طور كلي با روش‌هايي كه در زير راجع به حریق و راه‌های پیشگیری و کنترل آن اشاره مي شود مي توان از ادامه آتش سوزي جلوگيري كرد.

1. كنترل اكسيژن: اگر گاز غيرفعالي جايگزين اكسيژن شود و يا اگر بين اكسيژن و آتش مانعي ايجاد شود، آتش از بين خواهد رفت، به كار بردن برخي گازهاي خاموش كننده ( مانند گاز انيدريدكربنيك ) و بعضي مواد شيميائي مانند كف بر اساس اين روش متداول شده است.

2. كنترل سوخت: با نظارت بر مشخصات سوخت، مثلاً جداسازي يا دور كردن از هم و در درجه حرارت پايين نگاه داشتن مواد و در صورت لزوم انتقال آنها ميتوان از ادامه آتش سوزي جلوگيري كرد. دقت در نحوه استفاده از مواد سوختني در ساختمان، خيس كردن مواد سوختني به كمك آب (قبل از اشتعال) و تغيير دادن مشخصات فيزيكي اجسام فيزيكي از جمله روش‌هاي معمول مي باشد.

3. كنترل حرارت: به كمك آب ميتوان سوخت را سرد نمود و از به وجود آمدن گازهاي قابل اشتعال جلوگيري كرد.

شناخت عوامل بروز حريق و حادثه

1.  بي احتياطي انسان ( مثل سيگار،‌ كبريت، آشپزي و … ).

2. اشكالات فني ( مثل اتصالات برقي يا خرابي وسايل برقي و … ) و افزایش تدریجی دما در یک توده زغال سنگ یا مواد آلی یا حیوانی که به تدریج دمای آنها در اثر فشار و فعل و انفعالات بالا رفته و شروع به سوختن می‌کند و واکنش‌های شیمیایی نظیر ترکیب آب و اسید، پتاسیم و آب، فسفر با اکسیژن هوا و … می‌تواند عامل شروع حریق باشد.

3. ايجاد عمدي حريق ( مثل خودسوزي يا خرابكاري و … ) و آتش گیری مستقیم مانند نزدیک نمودن شعله به مواد سوختنی.

4. پديده‌هاي طبيعي ( مثل صاعقه، زلزله و … ).

5. اصطکاک ( مثل مالش بین دو جسم آتش گیر مانند دو قطعه چوب خشک و … ).

عملكرد آتش در يك فضاي محدود

در تئوری حریق آتش در اثر عمل انتقال حرارت معمولاً با حركتي عمودي به طرف بالا رانده مي شود و با رسيدن به سقف ساختمان به صورت افقي توسعه مي يابد. آتش ضمن توليد حرارت و دود، ‌مقدار زيادي گاز نيز آزاد مي كند. اگر دود و گازها محبوس باشند به شكل قارچ مانندي تمام فضاي اتاق را پر مي كنند. درجه حرارت برروي ساقه قارچ و نزديك به شعله‌ها به سرعت زياد مي شود و از 650 تا 1000 درجه سانتيگراد افزايش مي يابد. در بقيه قسمتها افزايش حرارت تدريجي است و ممكن است تا مدت كوتاهي افراد را تهديد نكند، اما اگر عمل تخليه گاز انجام نگيرد، احتمالاً اشخاص ساكن در اتاق به دليل مسموميت ناشي از گاز، موفق به فرار نخواهند شد. بايد توجه داشت كه بيشترين تلفات جاني حريق هميشه به سبب وجود دود و گازهاي سمي اتفاق مي افتد.

قسمت بالايي ديوارها،‌ سقف و همچنين گازهايي كه به شكل قارچ تمام قسمت زير سقف را پر كرده‌اند، همگي به سرعت داغ شده، توليد انرژي تشعشعي كرده و مواد مشتعل نشده در پايين و روي كف را سريعاً گرم مي كنند. هر قدر فاصله سقف با آتش كمتر باشد مقدار انرژي تشعشعي توليد شده بيشتر خواهد بود. واضح است كه اگر در نازك كاري سقف و ديوارها، مصالح و مواد سوختني بكار رفته باشد، مراحلي كه گفته شد با سرعت و شدت بيشتري طي خواهد شد.

تعريف بار سوخت: منظور از بار سوخت، اشياء، مواد، مصالح و تمام چيزهايي است كه در عمل احتراق شركت مي كنند.

تعريف بار حريق: بار سوخت اگر با وزن مقدار چوبي كه به همان اندازه انرژي حرارتي توليد كند مقايسه شود و براي هر متر مربع زير بنا محاسبه گردد، بار حريق نام خواهد گرفت.

كنترل حرارت و تحمل انسان در مقابل گرما

پذيرش حرارت توليد شده از حريق براي آدمي دشوار است. اشخاص ساكن در بنا فقط مدت كوتاهي مي توانند حرارت حاصل از حريق را تحمل كنند. وجود آب در هوا تحمل حرارت را سخت تر مي كند. وقتي درجه حرارت محيط به 150 درجه سانتيگراد مي رسد ( مثلاً در فاصله سه متري از شعله ) تحمل آن فقط براي مدتي كمتر از پنج دقيقه آن هم در هواي خشك امكان پذير است.

هرچه رطوبت بيشتر باشد به همان نسبت مقدار تحمل انسان نيز كمتر است. كنترل درجه حرارت محيط بايد به كمك تهويه انجام گيرد و قبل از خروج اشخاص از ساختمان نبايد براي پائين آوردن درجه حرارت بر روي آتش آب پاشيد. تصور حرارت توليد شده از حريق براي اكثر مردم خيلي وحشتناك است، در حالي كه حرارت آخرين عاملي است كه باعث مرگ مي شود و معمولاً اشخاص قبل از تأثير حرارت هلاك مي شوند.

راههاي انتقال حرارت : حرارت مي تواند از نقطه اي به نقطه اي ديگر انتقال يافته و باعث سرايت حريق شود. انتقال حرارت به راه‌هاي مختلف صورت مي گيرد و در هر انتقال بخشي از آن تحليل مي رود. اين راه‌ها عبارتند از جابجايي، هدايت و تشعشع.

درجه اشتعال: درجه حرارت اشتعال يك ماده ( جامد – مايع – گاز ) عبارت است از پايين ترين درجه حرارتي كه باعث اشتعال ماده سوختني  بدون احتياج به عامل آتشزنه مي شود و آتش سوزي ادامه مي يابد. به طور كلي بيشتر مواد و مصالح موجود در ساختمان‌ها و کارگاه‌ها در حريقهاي عظيم و وقتي كه درجه حرارت از 540 درجه سانتيگراد تجاوز كند، جزء مصالح قابل اشتعال محسوب مي شوند.

آشنايي با سيستم‌هاي كنترل و اطفاي حريق

آب

استفاده از آب برای کنترل حریق یکی از ساده ترین و در عین حال موثر ترین روشی است که تمام افراد با آن آشنا هستند همان اندازه که استفاده از آب می‌تواند در خاموش کردن آتش مفید باشد به همان اندازه هم می‌تواند در استفاده نا به جا ایجاد مخاطره و گسترش حریق یا خسارت نماید. در آتش سوزی‌هایی که از خود خاکستر بر جا می‌گذارند (گروه A ) ماده اولیه برای اطفاء آب می‌باشد.

کپسول‌های اطفای حریق

این کپسول‌ها می‌توانند از نوع دستی و یا سوار بر چرخ در دسترس برای مهار آتش سوزی‌ها قبل از گسترش بکار روند.

1. کپسول‌های اطفای حریق پودری ( کپسول‌های اطفای حریق پودر و گاز – کپسول‌های اطفای حریق پودری کارترج دار)
2. کپسول‌های اطفای حریق CO₂
3. کپسول‌های اطفای حریق ‌آب و گاز
4. کپسول‌های اطفای حریق کف (فوم)
5. کپسول‌های اطفای حریق ‌هالوژنه. در حــال حاضر به دلیل اثرات زیست محیطی (آسیب رساندن به لایه ازن) استفاده از این گونه خاموش کننده‌ها ممنوع مي باشد ).

سيستم‌هاي اطفاي حریق ثابت

1. سیستم جعبه‌های حریق (فایرباکسها) و جعبه قرقره‌هاي حریق (هوز ریل)

در اماكن و ساختمان‌های مختلف جهت امكان مقابله و مبارزه با حريق‌ها در فواصلی معين نصب می‌شوند. داخل اين جعبه‌ها لوله‌هاي نواري نرم با سايز 1.5 اينچ و يا شيلنگ‌هاي نیم سخت فشار قوي با سايز ₄/³ اينچ يا 1 اينچ با طول حداكثر 20 متر و سرلوله دو حالتي مناسب و قرقره‌هاي مربوطه به علاوه شير فلكه‌هاي مخصوص قرار مي گيرد. شيلنگ نواري داخل جعبه بوسيله كوپلينگ به شير فلكه قابل اتصال است.

آب پشت شير فلكه مي تواند دائماً تحت فشار و يا به محض باز كردن شير و افت فشار، توسط پمپ‌ها مجدداً تحت فشار لازم قرار گيرد؛ علاوه بر لولـه حاوي آب يا اصطـلاحاً لولـه تر بعضاً نياز است در كنـار لولـه تر لـوله خشك نيز طراحي و يا لوله خشـك به لوله تر متصل شود. لوله خشك داراي يك دهانـه گيـرنده آب در جنـب درب ورودي مي باشـد كه ماشين‌هاي آتش نشاني هنگام نياز از آن استفاده مي كنند.

استفاده از جعبه‌هاي آتش نشاني نياز به آموزش و مهارت لازم دارد. شبكه لوله تر آب آتش نشاني در اماكن، نياز به منبع ذخيره آب با ظرفيت مناسب و پمپ‌هاي آتش نشاني ثابت دارد تا همواره بتواند سرلوله‌ها را هنگام استفاده شارژ نمايد. سيستم تر بايد دور از شرايط هواي سرد قرار گيرد.

جعبه‌هاي آب آتش نشاني با حداكثر 30 متر فاصله از يكديگر قابل نصب بر روي ديوار و يا هر مكان مناسب در ارتفاع 120 سانتي متر از كف بنا يا محوطه مي باشد. فشار آب در لوله‌هاي نواري نبايد كمتر از 4 اتمسفر و در لوله ‌هاي لاستيكي فشار قوي كمتر از 2/2 اتمسفر باشد.

پرتاب اب با سرلوله‌ها حداقل 6 متر باشد. در بعضي اماكن  نیز بسته به نوع حریقی که ممکن است در آن محل ایجاد شود ممكن است جعبه‌های حریق مجهز به كف شيميائي و يا سبك باشد، در اينصورت مي توان با قرار دادن سر لوله‌هاي مخصوص كف و مايع كف مورد نظر و دستگاه تناسب ساز يا اينداكتور هنگام آتش سوزي از كف براي اطفاء استفاده نمود.

2. شبکه آب آتش نشانی یا شیر برداشت آب آتش نشانی ( هیدرانتها)

در بعضی از معابر شهری و مراکز صنعتی و تجاری شیر‌های برداشت آب آتش نشانی ( هیدرانتها) به شبکه آب آتش نشانی شور یا شیرین بسته به منابع تامین آب در هر محل دارد. که از این شیرها می‌توان مستقیماًٌ برای اطفای حریق و یا آبگیری کامیون‌های آتش نشانی استفاده کرد.

سيستم‌هاي اطفاء حریق اتوماتيك

1. سيستم‌هاي اطفاء حریق اتوماتيك آبي

اين سيستم شامل پمپ، مخزن ذخيــره آب، لولـه كشي، انـواع اسپرينكلـر يا آب افشان و زنگ خطر مي باشد. اسپرينكلرها مي تواند داراي حباب شيشه اي مقاوم نسبت به درجه حرارت‌هاي متفاوت باشند و يا اينكه فاقد حباب شيشه اي بوده و سر آنها باز باشد در جاهايي كه سر اسپـرينكلــر باز است نوعاً از سيستــم اعلام حريق اتوماتيك فرمان اجراء سيستم اسپرينكلر داده مي شود. ضمن اينكه بصورت دستي نيز مي توان سيستم را فعال نمود.

در ساير موارد با بالا رفتن درجه حرارت حباب شيشه اي در اثر ازدياد گرما تركيده و آب بر روي محل حريق زده مي باشد. هنگام به جريان افتادن آب زنگ خطر نيز جهت اطلاع ديگران به صدا در مي آيد. اين سيستم مي تواند از توسعه حريق بصورت اتوماتيك جلوگيري و نهايتاً آنرا اطفاء نمايد.

2. سيستم اطفاء حریق اتوماتیک گازي

اين سيستم شامل تعدادی سيلندر گاز مانند CO₂ و يا‌هالوژن ( تعدادسیلندر‌ها متناسب با حجم فضا مکان حریق دارد ) مي باشند. و براي مراكزي مانند سايتهای كامپيوتری، پست‌های برق، موتورخانه‌ها و انبارهای کشتی‌ها و … طراحي و نصب می‌گردند. قبل از استفاده از این سیستم‌ها بایستی حتماً ورودی‌ها و خروجی‌های هوا بسته و از خالی بودن این مکان‌ها از نفرات مطمئن بود. با کشیدن یک دستگیره گاز از سیلندرها آزاد و از طریق سیستم لوله کشی و نازلها یا شیپور‌هایی مخصوص به محیط پر از آتش تزریق و آتش را خفه می‌‌نماید.

برای تهیه ابزار و لباس‌های ایمنی در برابر انواع حریق می‌توانید به صفحه فروشگاه ما سر بزنید و از انواع تجهیزات ایمنی دیدن نمایید.